Likenler

Likenler ya da Lichenes; başlı başına birer organizma değildirler. Mantarlar ve fotosentetik alglerden meydana gelen simbiyotik birlikteliklerdir. Şekil ve yaşayış bakımından kendilerini oluşturan alg ve mantarlardan tamamen ayrı bir yapı gösterirler. Renksiz bir mantar hifinden oluşan tallusun yapısına katılan fotosentetik canlı (fotobiyont), genellikle yeşil alg ya da bir cyanobakteridir; fakat bazı sarı-yeşil alglerden ve kahverengi alglerden de oluştukları bilinir.

Likenler hakkında bilgi

Likenler Tabiatta bazı kayaların, toprakların ağaç gövde ve dallarının üzerinde yaşayan yosunlara benzeyen, köksüz, gövdesiz ve yapraksız bitkiler, Likenler bir kısım mantarlarla bazı su yosunlarının beraberce bir bütün halinde ortak yaşadığı bitkilerdir. Bu iki ayrı çeşit bitki kendine benzemeyen tamamen farklı bir organizma meydana getirirler. Herhangi birisi olmasa liken meydana gelemez. Liken, su yosunları (alg) vasıtasiyle özümleme yapar. Mantarlar da iplikleri ile suyu temin eder ve likeni bulunduğu yere tesbit eder.

Likenler, zengin bir bitki grubudur. Dünyanın hemen her bölgesinde yayılmış olarak çeşitli yetişme yerlerinde yaşarlar. Kutuplardan Ekvatora, deniz kıyısından, ovalardan dağların en yüksek yerlerine kadar hemen hemen her yerde, diğer organizmaların yaşayamayacağı yetişme yerlerinde yetişebilirler. Kızgın güneş altında (70°C) sıcağa ve çok düşük dereceli soğuğa, haftalarca süren kuraklığa dayanabilirler, dünya üzerinde de 20.000 kadar türü bulunmaktadır.

Likenlerin besin maddelerine olan ihtiyaçları azdır. Yalnız havası temiz olan yerlerde yaşayabilirler. Kirli havaya karşı çok duyarlılık gösterirler. Bunun için likenler, bir bölgenin havasının temiz olup olmadığını belirten iyi bir göstericidir.

Likenlerin yapısının büyük kısmını mantar iplikleri meydana getirir. Çoğunlukla likenin üst ve alt kısmında mantar ipliklerinden meydana gelen sıkı bir kabuk tabakası, orta kısmında ise daha gevşek bir örgü dokusu bulunur. Üst kabuk tabakasının altında suyosunları yer alır.

Likenin eşeysiz üremesini suyosunları sağlar. Eşeyli üremeyi ise sadece mantar sağlar.

Likenler çok yavaş büyürler. El büyüklüğünde bir liken, ekseriya 50 yılda meydana gelir. Çalımsı likenlerin birkaç cm yükselebilmesi ise ancak 100-200 yılda olabilir.”

Likenler, şekillerine göre üç grupta toplanabilir.

1. Kabuksu likenler: Liken tamamen ağaç kabuğuna veya kayalara tutunmuş olup, kabuk şeklinde, yassı ve sıkı bir örtü meydana getirirler. Mesela; lecanora, lecidea, rhizocarpon (harita likeni) likenleri gibi.

2. Yapraksı likenler: Liken şerit veya levha şeklinde küçük veya büyük dilimli yaprak şeklindedir. Mesela, İslanda likeni (cetraria) gibi.

3. Çalımsı likenler: İnce şerit şeklinde ve iplik şeklinde dallanmış olup, bir çalıyı andırarak ya dik olarak veya ağaçlardan aşağı doğru sarkan likenlerdir. Mesela; sakal likeni (Usnea), kadeh likeni (Cladonia) gibi.

Memleketimizde yetişen önemli likenler şunlardır:

Harita likeni: (Rhizocarpon geographicum): Kayalar üzerinde yaşayan sarımsı-yeşil renkte kabuklu likenlerdir.

Parmelia furfuraceae: Ağaçlar üzerinde yaşayan grimsi-siyah likenlerdir.

Evernia prunastri: Çok yaygındır. Meşe, kayın, gürgen, kavak ve karaağaç üzerinde yaşayan sarımsı-yeşil renkli likenlerdir.

Sakal likeni (Usnea barbata): Çam, köknar, kayın ağacı dallarından sarkan çalımsı likenlerdir.

Ciğer likeni (lobaria pulmonaria): Yaprak şeklinde, derimsi, yeşilimsi gri likenlerdir.

Kadeh likeni (Cladonia pyxidata): Orman kenarlarındaki güneşli yerlerde ve kireçli topraklarda yaşayan grimsi-yeşil kadeh şeklindeki likenlerdir.

Likenlerin kullanılışı: Likenler çok eskiden beri tıpta kullanılmıştır. Ancak bu kullanma ilmi esaslara göre değil de o zamanki kurala göre, benzetildiği hasta organının tedavisinde kullanılırdı. Mesela sakal likeni saç çıkarmada, ciğer likeni akciğer hastalıklarında kullanılmıştır.

Likenler, antibiyotik etkileri incelenmekte olan bitkilerdir. Bugün likenlerden elde edilen 60 kadar antibiyotik vardır. Bu etkisinin de, taşıdıkları liken asitlerinden ileri geldiği düşünülmektedir.

Antibiyotik maddeler çoğunlukla, cladonia, evernia, cetaria, usnea romalina cinsi türlerinden elde edilen usnik asit, vulpinik asit, evernin asidi, önemli antibiyotik asitlerdir. Usnik asit, evernin asidi ve liken yağ asitlerinin karışımından Evosin elde edilir ki bunun kuvvetli bir antibiyotik etkisi vardır. Gram (+) kokuslara karşı etkilidir. Usnik asidin sodyum tuzunun da staphylococcus, streptococcus ve mycobacteriuma karşı kuvvetli bir antibiyotik etkisi vardır.

İki liken türü, lethraria vulpina ve cetraira pinastri zehirlidir. İskandinav ülkelerinde kurtları zehirlemek için kullanılır. Bu iki liken türünden başka hiçbir liken zehirli değildir. Yalnız çoğu, ihtiva ettikleri asitlerden dolayı barsak bozukluklarına sebep olur.

Tabiatta likenlerin büyük kısmı, hayvanların besinlerini sağlar. Kuzey ülkelerinde ren geyikleri, kar altında cladonia alpestris likenini tercih ederek ararlar. Ayrıca Arktik ve Subarktik kuzey bölgelerinde bulunan İslanda likeni (Cetraria islandica), yabani mandaların, domuzların önemli yem bitkisidir. Kuzey bölgelerinde yerli halk, evcil hayvanları için bol miktarda liken toplarlar. Liken, insanlar için de yiyecek maddesi olarak kullanılır. İki kg liken unu, 1 kg buğday ununa eşittir. Orta doğunun kurak bölgelerinde ve çöllerindeki Manna likeni(kudret helvası), besin olarak kullanılan likenlerdendir. Develerin besinini temin ettiği gibi, insanlar da bundan ekmek yaparlar. Orta Asyada bu liken türünden yapılan ekmeğe Kırgız ekmeği denir.

Likenlerde az miktarda da olsa vitaminler vardır. Ren geyiği likeninde (Cladonia rangiflerina), A,C ve D vitaminleri mevcuttur.

Likenlerden sanayide de faydalanılır. Roccella tinctoria ve R. fuciformis liken türlerinden, asit, baz endikatörü olarak kullanılan turnusol mahsulü ve kağıdı yapılır. Bundan başka Orsey adı verilen yün, ipek, hatta odunu boyamada kullanılan kırmızı bir boya elde edilir. Bazı liken türleri de ortaçağdan beri parfümeride kullanılmıştır. Fransa”da bir liken türünden orman çayı adı verilen aromatik bir içecek yapılır.